Γράφει η
Αντιγόνη Κεμερλίογλου,
Συμβουλευτική Ψυχολόγος, MSc.
ΔΙΑΖΥΓΙΟ: Πώς γίνεται η ανακοίνωση στα παιδιά και ποιες είναι οι πιθανές αντιδράσεις τους σύμφωνα με το αναπτυξιακό στάδιο που διανύουν
Η διάλυση ενός γάμου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Παρόλο που στις μέρες μας το διαζύγιο είναι κάτι συνηθισμένο και δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό στίγμα, δεν παύει να είναι από τις πιο οδυνηρές εμπειρίες στη ζωή ενός ατόμου...
Οι έρευνες έχουν δείξει ότι μακροπρόθεσμα τα οφέλη ενός «καλού» διαζυγίου για τα παιδιά (δηλαδή καλή/ τυπική επαφή μεταξύ γονέων για χάρη των παιδιών, συναισθηματική κάλυψη των παιδιών και από τους δύο γονείς, σωστός χειρισμός πρακτικών θεμάτων, κλπ) φαίνεται να είναι περισσότερα από το να παραμείνουν σε ένα δυστυχισμένο σπίτι. Εξάλλου, τα παιδιά επηρεάζονται πιο πολύ από το πώς τα μέλη της οικογένειας χειρίζονται τα πράγματα και τα συναισθήματά τους μετά το διαζύγιο, παρά από το ίδιο το διαζύγιο.
Οι γονείς αποτελούν σημαντικά πρότυπα για τη ζωή των παιδιών τους, και αυτά που λένε και κάνουν τα επηρεάζουν βαθύτατα. Ο τρόπος με τον οποίο θα μιλήσουν στα παιδιά και θα τους ανακοινώσουν το χωρισμό παίζει μεγάλο ρόλο στο πώς εκείνα θα αντιδράσουν. Χρειάζονται λεπτοί χειρισμοί όπου τα συμφέροντα των παιδιών έχουν προτεραιότητα. Εφόσον αποφασίσουν να χωρίσουν οριστικά, οι δύο γονείς πρέπει να συζητήσουν πρώτα μεταξύ τους και να επεξεργαστούν τι θα πουν στα παιδιά τους. Όταν έρθει η στιγμή που θα αποφασίσουν να το κοινοποιήσουν στα παιδιά, καλό θα είναι να είναι και οι δύο παρόντες και να προετοιμαστούν για τις συνέπειες που θα ακολουθήσουν. Είναι σημαντικό να προσπαθήσουν να παραμείνουν ήρεμοι και προσηλωμένοι όποιες κι αν είναι οι αντιδράσεις των παιδιών. Ο στόχος είναι να περάσει το μήνυμα στα παιδιά ότι μπορούν οι γονείς τους να έχουν τον έλεγχο της κατάστασης και ότι είναι σε θέση να ξεπεράσουν τις δυσκολίες. Αυτό δε σημαίνει ότι θα κρύψουν τη θλίψη τους, αλλά δε χρειάζεται να αφήσουν τη θλίψη τους να τους καταβάλλει. Είναι ωφέλιμο και οι δύο γονείς να καθησυχάσουν τα παιδιά με τη στάση τους γιατί ακόμα κι αν αυτά νιώσουν τρομερό σοκ από αυτά που ακούνε, από την άλλη τα βοηθάει το να βλέπουν τους γονείς τους να διατηρούν την ψυχραιμία τους.
Τι πρέπει να πουν οι γονείς στα παιδιά; Καταρχήν, πριν τους πουν οτιδήποτε, είναι απαραίτητο να φερθούν με ευθύτητα και ειλικρίνεια λαμβάνοντας υπόψη την ηλικία των παιδιών τους. Να τα απενοχοποιήσουν και να τα διαβεβαιώσουν ότι το διαζύγιο δεν είναι αποτέλεσμα της δικής τους συμπεριφοράς, αλλά και ότι δεν υπάρχει τίποτα να κάνουν για να εμποδίσουν αυτό το χωρισμό. Να τους εξηγήσουν ότι δεν αγαπιούνται μεταξύ τους ως σύζυγοι, αλλά ότι πάντα θα αγαπάνε τα παιδιά τους. Επιπλέον, μπορούν να τους πουν ότι οι γονείς παίρνουν διαζύγιο ο ένας από τον άλλο, αλλά ποτέ από τα παιδιά τους. Να φροντίσουν να είναι σταθεροί και να τους τονίσουν ότι η απόφαση που πήραν δεν πρόκειται να αλλάξει, και ότι δεν θα τα ξαναβρούν μεταξύ τους ως σύζυγοι. Παρόλο που μπορεί να υποφέρουν στο άκουσμα αυτού, τα παιδιά θα μπορέσουν πιο εύκολα να το επεξεργαστούν αν είναι τελεσίδικο, γιατί αλλιώς δεν θα πάψουν να έχουν φαντασιώσεις επανασύνδεσης για το μέλλον. Το άγνωστο τρομάζει πολύ περισσότερο τα παιδιά από το οικείο, όσο δυσάρεστο κι αν είναι αυτό.
Από την άλλη, χρειάζεται οι γονείς να προετοιμάσουν τα παιδιά τους για τις αλλαγές που θα ακολουθήσουν αλλά να δώσουν έμφαση σε αυτά που θα παραμείνουν ίδια, στην καθημερινή ρουτίνα των παιδιών (π.χ., ότι θα πηγαίνουν στο ίδιο σχολείο, ότι θα συνεχίσουν το κολυμβητήριο, κ.ο.κ). Είναι πολύ σημαντικό να βοηθήσουν τα παιδιά τους να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Να τα ακούσουν προσεχτικά, να απαντήσουν με ειλικρίνεια σε κάθε τους απορία, και να τα αφήσουν να ξεσπάσουν. Δε γίνεται τα παιδιά να είναι πάντα ευτυχισμένα, αλλά δε χρειάζεται οι γονείς λόγω της δικής τους αμηχανίας και αγωνίας να συντομεύσουν την περίοδο της θλίψης των παιδιών τους. Θα πρέπει μόνα τους να προσαρμοστούν στη διαδικασία του χωρισμού.
Οι αντιδράσεις των παιδιών εξαρτώνται από το αναπτυξιακό τους επίπεδο. Παρόλα αυτά, υπάρχουν κοινά συναισθήματα και κοινές αντιδράσεις ανεξαρτήτως ηλικίας: τα συναισθήματα αφορούν κυρίως σε θλίψη, θυμό, και φόβο, ενώ οι αντιδράσεις συμπεριλαμβάνουν την επιθυμία για επανασύνδεση των γονέων, θυμό απέναντι στον ένα ή και στους δύο γονείς, φόβο εγκατάλειψης, ενοχή, παλινδρόμηση, διαταραχές στον ύπνο ή στο φαγητό, και σωματικές ενοχλήσεις. Συγκεκριμένα, σε κάθε στάδιο παρατηρούνται τα ακόλουθα:
1: Βρεφική Ηλικία
Τα μωρά καταλαβαίνουν ότι κάτι έχει αλλάξει και συνήθως αντιδρούν με το σώμα τους (π.χ., εμφανίζουν διαταραχές στο φαγητό ή στον ύπνο) καθώς και με μεταβολές στη διάθεση. Διαισθάνονται την ένταση και την ανησυχία των γονέων και πολλές φορές παρουσιάζουν άγχος αποχωρισμού και προσκόλληση στους γονείς. Η κατάσταση επιδεινώνεται όταν ο γονέας που έχει την κηδεμονία χρειάζεται να δουλεύει πολλές ώρες και χάνει την επαφή του με το μωρό ή το νήπιο. Για να έχουν καλή προσαρμογή τα παιδιά σε αυτό το στάδιο, το πιο σημαντικό είναι να διατηρηθεί όσο το δυνατόν περισσότερο η φυσιολογική τους ζωή, η καθημερινότητά τους. Επιπλέον, είναι σημαντικό να τα επισκέπτεται ο απών γονέας σε τακτά χρονικά διαστήματα ώστε να μην καταλήξει ένας άγνωστος στα μάτια του βρέφους ή του νηπίου. Τα μωρά αντιδρούν πολύ έντονα στην αλλαγή, αλλά το καλό είναι ότι δείχνουν μακροχρόνια προσαρμογή γιατί δε θυμούνται πολλά από την κοινή οικογενειακή ζωή. Για να μπορέσουν να πληροφορήσουν τα μωρά σχετικά με το διαζύγιο και για να γίνει αυτό κατανοητό, οι γονείς μπορούν να χρησιμοποιήσουν κούκλες, παιχνίδια, ιστοριούλες, κλπ. Μέσα από το παιχνίδι το οποίο αποτελεί την καθημερινότητά του μωρού αλλά και χρησιμεύει ως τρόπος έκφρασης, οι γονείς μπορούν να του περάσουν μηνύματα με πιο αποτελεσματικό τρόπο.
2. Προσχολική Ηλικία
Τα παιδιά σε αυτή την ηλικία τρομάζουν όταν ακούνε ότι οι γονείς τους θέλουν να χωρίσουν. Έρχεται στο προσκήνιο ο φόβος της εγκατάλειψης με τη μορφή του άγχους αποχωρισμού, και για αυτό συχνά προσκολλώνται στον ένα ή στον άλλο γονέα. Θεωρούν ότι με κάποιο τρόπο συνέβαλαν στο διαζύγιο των γονιών τους (π.χ. αν δεν ήταν άτακτα, ο μπαμπάς δεν θα έφευγε) και νιώθουν πολλές ενοχές για αυτό. Επιπλέον, έχουν πολύ συχνά εφιάλτες. Δυσκολεύονται να αποδεχτούν την κατάσταση, και καλλιεργούν έντονες φαντασιώσεις συμφιλίωσης μεταξύ των γονέων. Άλλη αντίδραση μπορεί να είναι η παλινδρόμηση, δηλαδή συμπεριφορά που συναντάται σε μικρότερες ηλικίες, όπως ενούρηση, πιπίλισμα αντίχειρα, κλπ. Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να είναι ξεκάθαροι και σταθεροί ως προς την απόφασή τους και να μην αφήσουν κανένα παραθυράκι ανοιχτό για τα παιδιά. Από την άλλη, δεν θα πρέπει να τα κάνουν να ξεπεράσουν τη θλίψη τους γεμίζοντάς τα με δώρα, γιατί το μόνο που θα τους μάθουν είναι να γεμίζουν τα συναισθηματικά τους κενά με ευτελή υποκατάστατα. Επίσης, να γνωρίζουν ότι τα υπερβολικά χαλαρά όρια σε περίοδο αλλαγών μπορεί να έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα κάνοντας τα παιδιά να νιώσουν ανασφαλή.
3. Σχολική Ηλικία
Σε αυτή την ηλικία τα παιδιά έχουν μεγαλύτερη επίγνωση για το τι σημαίνει διαζύγιο. Παρόλα αυτά μπορεί να έχουν φαντασιώσεις εγκατάλειψης αλλά και απόσυρσης της αγάπης κυρίως από τον απόντα γονέα. Πολύ συχνά υπάρχει ξαφνική πτώση της σχολικής επίδοσης η οποία μπορεί να κρατήσει καθ´ όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς που κρατάει το διαζύγιο. Μια πολύ συχνή αντίδραση σε αυτές τις ηλικίες (πέρα του αρχικού σοκ και της θλίψης που συνοδεύει το διαζύγιο) είναι ο θυμός απέναντι στο γονέα με τον οποίο ζει το παιδί, ενώ παράλληλα υπάρχει εξιδανίκευση απέναντι στον απόντα γονέα. Αυτό συμβαίνει γιατί ο γονέας με τον οποίο ζει το παιδί αναλαμβάνει όλη την «άχαρη» δουλειά που φέρνει μαζί της η καθημερινότητα (κανόνες, απαγορεύσεις, όρια), ενώ ο άλλος γονέας παρουσιάζεται συνήθως ως ο Αη Βασίλης του Σαββατοκύριακου. Αυτό σημαίνει ότι συνήθως προσπαθεί να μη χαλάσει το χατίρι του παιδιού αφού έχει ήδη πολλές ενοχές που είναι μακριά του. Επειδή αυτό είναι παγίδα την οποία πολλές φορές εκμεταλλεύονται τα παιδιά, είναι καλό οι γονείς να συνεννοούνται μεταξύ τους ως προς τις κοινά αποδεκτές συμπεριφορές ώστε να περιορίσουν αυτόν τον διαχωρισμό. Επιπλέον, ο γονέας που έχει αναλάβει την κηδεμονία των παιδιών ας μην παίρνει τα ξεσπάσματά τους προσωπικά, και ας περιμένει ο χρόνος να επουλώσει τις πληγές. Εναλλακτικά, καλό θα είναι να ενθαρρύνονται οι επαφές των παιδιών με γιαγιάδες, παππούδες, κλπ ώστε να υπάρχει μια σταθερή υποστηρικτική βάση για να καταφεύγουν τα παιδιά όποτε το έχουν ανάγκη.
4. Προεφηβεία/ Εφηβεία
Σε αυτές τις ηλικίες όπου τα παιδιά μεταβαίνουν σε ένα άλλο αναπτυξιακό στάδιο και κάνουν την επανάστασή τους, το διαζύγιο μπορεί να τα αποδιοργανώσει. Πολλές φορές αντιδρούν με κατάθλιψη, απόσυρση και με κλείσιμο στον εαυτό τους. Αυτό δεν είναι πάντα φανερό: μπορεί δηλαδή να συγκαλύπτουν τον πόνο τους μέσα από διάφορες δραστηριότητες ώστε να μη σκέφτονται, ή ακόμη να παρουσιάζουν φαινομενική αδιαφορία (ενώ υποβόσκει θυμός) για τα πράγματα γύρω τους. Το καλό είναι ότι σε αυτό το στάδιο η επένδυση σε φίλους είναι σύνηθες φαινόμενο, οπότε βοηθάει τους εφήβους να εξωτερικεύσουν την εσωτερική τους αναταραχή σε αυτούς εφόσον το επιθυμούν. Από την άλλη, ένα διαζύγιο κατά τη διάρκεια της εφηβείας μπορεί να δυσκολέψει τις σχέσεις τους με το άλλο φύλο, ή να οδηγήσει σε παρεκκλίνουσα συμπεριφορά. Μια διαφορετική αντίδραση αφορά σε υπερωριμότητα που δείχνουν οι έφηβοι με το να αναλαμβάνουν περισσότερες ευθύνες από όσες πρέπει και αντέχουν. Είναι καλό οι γονείς να τους ενθαρρύνουν να περάσουν περισσότερο χρόνο με κάποιο αγαπημένο συγγενή, μέντορα ή φίλο, για να μπορούν να εκφράσουν ελεύθερα τα συναισθήματά τους. Επιπροσθέτως, είναι σημαντικό να εξακολουθούν οι γονείς να βάζουν στους εφήβους τα ίδια όρια και να επιμένουν στην εφαρμογή κανόνων γιατί οι έφηβοι σε περιόδους κρίσεως έχουν ανάγκη από περισσότερη συγκρότηση και όχι από ελαστικά όρια.
Είναι σκόπιμο να ειπωθεί ότι τα παραπάνω στάδια είναι ενδεικτικά. Κάθε παιδί αντιδρά στο διαζύγιο με τον δικό του τρόπο όχι μόνο σύμφωνα με την ηλικία του, αλλά και με την ψυχική του ωριμότητα, τον τρόπο που έγιναν οι χειρισμοί πριν/ κατά τη διάρκεια/ μετά το διαζύγιο, το φύλο του, και τη σχέση του με τον κάθε γονέα ξεχωριστά. Υπάρχουν παιδιά που αντιδρούν άμεσα εκφράζοντας τη στεναχώρια ή την αγωνία τους. Άλλα πάλι εκφράζονται περισσότερο επιθετικά ή βίαια. Κάποια άλλα δε δείχνουν τίποτα (είτε γιατί το περίμεναν, είτε γιατί δεν το έχουν συνειδητοποιήσει ακόμα). Εξάλλου, ο τρόπος που εκφράζουν την πικρία και θλίψη τους δεν αντιστοιχεί απαραίτητα στον τρόπο που τα βιώνουν.
Πότε χρειάζεται το παιδί βοήθεια από κάποιο ειδικό;
Όταν η απόδοση του παιδιού στο σχολείο είναι ασυνήθιστα χαμηλή για περισσότερο από 6 μήνες
Όταν το παιδί συμπεριφέρεται παράξενα στους φίλους του: είτε προσκολλάται υπερβολικά πάνω τους είτε απομονώνεται, είτε φέρεται επιθετικά χωρίς κάποιον συγκεκριμένο λόγο
Όταν το παιδί παρουσιάζει συχνά έντονες εκρήξεις οργής ή αντιδρά υπερβολικά χωρίς εμφανή λόγο
Όταν το παιδί παρουσιάζει έντονες διακυμάνσεις στη διάθεσή του
Όταν παρόλο που έχει περάσει κάποιο χρονικό διάστημα (περίπου ένας χρόνος) το παιδί δεν καταφέρνει να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα και φαίνεται δυστυχισμένο
Όταν υπάρχει επαναλαμβανόμενη προβληματική συμπεριφορά όπως απουσίες και προβλήματα στο σχολείο, κλοπές, ψέματα, χρήση ουσιών, αυτοτραυματισμοί, απειλές αυτοκτονίας, κλπ.
Σε γενικές γραμμές, όταν οι συνηθισμένες αντιδράσεις κρατάνε για ασυνήθιστο χρόνο ή χειροτερεύουν με το πέρασμα του χρόνου.
Ο κάθε γονέας γνωρίζει πολύ καλά το παιδί του και διαισθάνεται πότε μία συμπεριφορά θεωρείται φυσιολογική και πότε αποτελεί κραυγή για βοήθεια. Δεν είναι ανάγκη να φτάσει μια συμπεριφορά στα άκρα για να πάει κάποιος στον ειδικό. Μπορεί ο ίδιος ο γονέας να χρειάζεται μία βοήθεια ως προς το πώς να ανακοινώσει το διαζύγιο στα παιδιά. Από την άλλη, ίσως είναι χρήσιμο να πάει το παιδί στον ειδικό όταν φαίνεται ότι δεν έχει τις κατάλληλες δεξιότητες για να προσαρμοστεί επαρκώς στα νέα δεδομένα. Η επίσκεψη στον ειδικό βοηθάει όχι μόνο στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων δυσκολιών, αλλά και στην πρόληψη ώστε να μην εξελιχθούν αυτές οι δυσκολίες σε σοβαρά προβλήματα στη μετέπειτα ζωή των παιδιών.
Βιβλιογραφία
Bacus A. (2005). Οι Γονείς Ρωτούν Οι Ψυχολόγοι Απαντούν. Αθήνα: Lector
Γουίντσεστερ, Κ. & Μπέγιερ, Ρ. (2003). Μιλώντας για το Διαζύγιο. Πώς να Μιλήσετε στα Παιδιά σας και να τα Βοηθήσετε να το Ξεπεράσουν . Αθήνα: Κέδρος.
Herbert, M. (1998). Αντιμετώπιση Προβλημάτων Παιδιού και Εφήβου- Χωρισμός και Διαζύγιο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Καππάτου, Α. (1999). Γνωρίστε το Παιδί σας. Αθήνα: Μοντέρνοι Καιροί.
Λάνσκι, Β. (1994). Αντιμετωπίζοντας το Παιδί Μετά το Διαζύγιο. Αθήνα: Αναστασιάδης
